بیماری گوشر (Gaucher Disease)

درباره بیماری و روش‌های تشخیص

بیماری گوشر یک بیماری ژنتیکی نادر اما قابل درمان است که در آن بدن توانایی شکستن یک نوع چربی به نام گلوکوسربیروزید (Glucocerebroside)  را ندارد. این اختلال در نتیجه جهش در ژن GBA  واقع در کروموزوم 1 ایجاد می‌شود. این ژن مسئول تولید آنزیم گلوکوسربیروزیداز است؛ آنزیمی که چربی ‌های خاصی را در سلول ‌ها تجزیه می‌کند. در غیاب عملکرد صحیح این آنزیم، چربی ‌ها در سلول‌های سیستم رتیکولوآندوتلیال (مانند طحال، کبد، مغز استخوان و در برخی انواع، مغز) انباشته می‌شوند.

بیماری گوشر از نوع بیماری‌های لیزوزومی ذخیره‌ای (Lysosomal Storage Disorders)  محسوب می‌شود. سه نوع اصلی از این بیماری شناخته شده‌اند:

• نوع 1 (غیرنوروپاتیک): شایع‌ترین نوع؛ عمدتاً بر طحال، کبد و استخوان ‌ها اثر می‌گذارد و علایم عصبی ندارد.
• نوع 2 (نوروپاتیک حاد نوزادی): بسیار شدید، علایم مغزی بارز دارد و معمولاً تا ۲ سالگی منجر به مرگ می‌شود.
• نوع 3 (نوروپاتیک مزمن): فرم متوسط که در کودکی آغاز می‌شود و علاوه بر اندام‌ها، مغز نیز درگیر می‌شود.

علایم و نشانه‌های بالینی

علایم بسته به نوع بیماری متفاوت است، اما می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• بزرگی طحال و کبد (اسپلانومگالی)
• کم‌خونی و کاهش پلاکت‌ها که منجر به کبودی و خونریزی آسان می شود
• پوکی یا تخریب استخوان‌ها، درد و شکستگی‌های مکرر
• تاخیر در رشد
• خستگی مزمن
• در نوع 2 و 3: اختلالات عصبی مانند حرکات غیرارادی چشم، تشنج، سفتی عضلات و عقب‌ماندگی ذهنی

بیماری در یهودیان اشکنازی شایع‌تر است، اما در سایر جمعیت‌ها نیز دیده می‌شود.

روش‌های تشخیص

• آزمایش فعالیت آنزیم گلوکوسربیروزیداز: آزمایش اصلی تشخیصی، در گلبول‌های سفید یا نمونه خشک خون  (DBS)
• بررسی ژنتیکی ژن GBA: برای تأیید جهش و تعیین نوع آن
• MRI  یا سونوگرافی شکم: جهت بررسی بزرگی طحال و کبد
• DEXA scan: برای سنجش تراکم استخوان
• تست‌های خونی CBC و سطح آنزیم‌های کبدی

نوع نمونه

• نمونه خون محیطی (برای آنزیم و ژنتیک)
• کارت  DBS ( نمونه خون خشک‌شده روی کاغذ مخصوص)
• در صورت تشخیص پیش از تولد: مایع آمنیوتیک یا نمونه پرزهای جفتی (CVS)

مقدار نمونه

• خون: حداقل ۳ تا ۵ میلی‌لیتر
• DBS: 3 تا 5 لکه خون خشک روی کارت مخصوص
• مایع آمنیوتیک یا  CVS: حدود ۱۰ تا ۱۵ میلی‌لیتر

شرایط نگهداری نمونه

• خون کامل: ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد و ارسال طی ۴۸ ساعت
• کارت DBS: در دمای محیط، خشک و به دور از نور و رطوبت تا ۵ روز
• مایع آمنیوتیک: دمای ۲۰ تا ۲۳ درجه و ارسال سریع

مدت زمان جوابدهی

• تست آنزیمی: حدود ۷ تا ۱۰ روز کاری
• آزمایش ژنتیک: 2 تا 3 ماه
• تشخیص پیش از تولد: ۴ تا ۶ هفته

منابع علمی

1. Grabowski, G. A. (2012). Gaucher disease and other storage disorders. Hematology/Oncology Clinics of North America, 26(4), 629–648.
2. Zimran, A., & Elstein, D. (2015). Gaucher disease: an overview. Baillière’s Best Practice & Research Clinical Haematology, 28(3), 163–175.
3. Beutler, E., Grabowski, G. A. (2001). Gaucher disease. In The Metabolic and Molecular Bases of Inherited Disease, 3635–3668.
4. Mistry, P. K., et al. (2011). A reappraisal of Gaucher disease–diagnosis and disease management algorithms. American Journal of Hematology, 86(1), 110–115.
5. Cox, T. M., & Schofield, J. P. (1997). Gaucher’s disease: clinical features and natural history. Baillière’s Clinical Haematology, 10(4), 657–689.