اگزودرما پیگمنتوزا (Xeroderma Pigmentosum – XP)

درباره بیماری و روش‌های تشخیص

اگزودرما پیگمنتوزا (XP) یک بیماری ژنتیکی نادر و بالقوه کشنده است که در آن بدن توانایی ترمیم آسیب‌های DNA ناشی از اشعه ماورای بنفش (UV) را ندارد. این اختلال منجر به بروز حساسیت شدید به نور خورشید، بروز زودهنگام سرطان‌های پوستی، و در مواردی مشکلات عصبی می‌شود.

XP  در اثر جهش در ژن‌های مسئول مسیر ترمیم برش نوکلئوتیدی (NER) ایجاد می‌شود. در حالت طبیعی، این مسیر به بدن اجازه می‌دهد آسیب‌های DNA ناشی از نور UV را شناسایی و ترمیم کند. اما در افراد مبتلا به XP، این مکانیزم آسیب ‌دیده یا ناکارآمد است.

این بیماری به صورت اتوزومال مغلوب به ارث می‌رسد و اغلب در دوران کودکی بروز می‌یابد. مهم‌ترین علامت، حساسیت شدید به نور خورشید است که می‌تواند تنها پس از چند دقیقه قرار گرفتن در معرض آفتاب منجر به سوختگی، لک‌های پوستی، و در نهایت سرطان شود.

ژن‌های درگیر

XP  به انواع مختلفی تقسیم می‌شود که هر یک با جهش در ژن خاصی از مسیر NER مرتبط است

• XPA, XPB, XPC, XPD, XPE, XPF, XPG
• نوع نادری به نام XP-V نیز وجود دارد که مرتبط با ژنPOLH  است.

علایم و نشانه‌های بالینی

• حساسیت شدید به نور خورشید
• سوختگی‌های آفتابی شدید با قرارگیری اندک در نور
• لک‌های تیره و روشن در پوست (هیپر و هیپوپیگمانتاسیون)
• پیری زودرس پوست
• ایجاد زودهنگام سرطان‌های پوست مانند کارسینوم سلول بازال، سلول سنگفرشی و ملانوما
• در برخی بیماران: مشکلات عصبی شامل کاهش شنوایی، ضعف عضلانی، عقب‌ماندگی ذهنی

روش‌های تشخیص

• بررسی بالینی و سابقه خانوادگی
• تست‌های سلولی: سنجش توانایی سلول‌ها در ترمیم DNA پس از تابش UV
• آزمایش ژنتیک: بررسی جهش در ژن‌های مرتبط با NER با روش NGS
• بیوپسی پوست: برای بررسی آسیب‌های بافتی و احتمال وجود سلول‌های پیش ‌سرطانی یا سرطانی
• آزمایش حساسیت سلولی به UV در محیط کشت سلول‌های پوست

نوع نمونه

• خون محیطی
• پوست برای کشت سلول فیبروبلاست جهت تست‌های عملکردی و ژنتیکی

مقدار نمونه

• خون: ۳ تا ۵ میلی‌لیتر
• پوست: حدود 3 تا 5 میلی‌متر بیوپسی

شرایط نگهداری نمونه

• خون: ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد تا ۷۲ ساعت
• DNA  استخراج‌ شده: در فریزر -۲۰ یا -۸۰ درجه سانتی‌گراد
• سلول زنده: در محیط کشت در دمای یخچال و بدون انجماد

مدت زمان جوابدهی

• تست‌های اولیه سلولی: ۲ تا ۳ هفته
• آزمایش ژنتیک: 2 تا 3 ماه
• بیوپسی پوست: حدود ۷ تا ۱۰ روز

منابع علمی

1. Kraemer, K. H., et al. (2007). “Xeroderma Pigmentosum.” Nature Reviews Cancer, 7(7), 485–495.
2. DiGiovanna, J. J., & Kraemer, K. H. (2012). “Shining a Light on Xeroderma Pigmentosum.” The Journal of Investigative Dermatology, 132(3), 785–796.
3. Lehmann, A. R., et al. (2011). “Xeroderma Pigmentosum.” Orphanet Journal of Rare Diseases, 6, 70.
4. Cleaver, J. E. (2005). “Common pathways for ultraviolet skin carcinogenesis in the repair-deficient disorders xeroderma pigmentosum, Cockayne syndrome and trichothiodystrophy.” DNA Repair, 4(5), 581–592.
5. Black, J. O. (2016). “Xeroderma Pigmentosum.” Dermatologic Clinics, 34(1), 205–215.