استئوژنز ایمپرفکتا (Osteogenesis Imperfecta – OI)

درباره بیماری و روش‌های تشخیص

استئوژنز ایمپرفکتا که در فارسی با عنوان بیماری استخوان شکننده شناخته می‌شود، یک اختلال ژنتیکی نادر است که در آن استخوان‌ها به‌طور غیرطبیعی شکننده و ضعیف هستند و به راحتی دچار شکستگی می‌شوند. این بیماری ناشی از نقص در تولید یا ساختار پروتئین کلاژن نوع I است که ماده‌ی اصلی تشکیل‌دهنده استخوان، پوست، دندان‌ها و بافت‌های همبند می‌باشد.

بیماری OI معمولاً از هنگام تولد وجود دارد و علایم آن می‌تواند از خفیف تا بسیار شدید متغیر باشد. در برخی افراد، شکستگی‌ها با ضربه‌های بسیار خفیف یا حتی به‌طور خود ‌به‌ خودی رخ می‌دهد. این بیماری به دلایل ارثی ایجاد می‌شود و در اکثر موارد دارای الگوی وراثت اتوزومال غالب است، هرچند برخی موارد نادر به صورت اتوزومال مغلوب نیز گزارش شده‌اند.

انواع بیماری

بر اساس شدت و علایم، استئوژنز ایمپرفکتا به چند نوع تقسیم می‌شود:

• نوع I: شایع‌ترین و خفیف‌ترین نوع؛ افراد معمولاً قامت طبیعی دارند و طول عمر طبیعی دارند.
• نوع II: شدیدترین نوع؛ معمولاً منجر به مرگ جنینی یا در دوران نوزادی می‌شود.
• نوع III: نوع پیش‌رونده و شدید، با شکستگی‌های مکرر، دفورمیتی‌های اسکلتی، و کوتاهی قد.
• نوع IV: شدت متوسط؛ علایم بین نوع I و III است.
• نوع‌های دیگر V تا VIII بر اساس جهش‌های ژنتیکی خاص طبقه‌بندی می‌شوند.

ژن‌های درگیر

در بیش از ۹۰٪ موارد، جهش در ژن‌های زیر باعث بیماری می‌شود:

• COL1A1
• COL1A2

جهش در این ژن‌ها سبب تولید کلاژن معیوب یا کاهش مقدار آن می‌شود.

علایم و نشانه‌های بالینی

• شکستگی‌ های مکرر استخوان از دوران نوزادی یا کودکی
• کوتاهی قد و بدشکلی استخوان‌ها
• سفیدی چشم آبی یا خاکستری‌رنگ  (scleral discoloration)
• شلی مفاصل و ضعف عضلانی
• مشکلات دندانی  (dentinogenesis imperfecta)
• از دست رفتن شنوایی در سنین بالاتر
• کیفوز یا اسکولیوز (انحراف ستون فقرات)

روش‌های تشخیص

• بررسی بالینی و سابقه خانوادگی
• تصویربرداری (X-Ray): مشاهده شکستگی‌ های متعدد و استخوان‌ های نازک
• تست‌های بیوشیمیایی: بررسی کلاژن در فیبروبلاست‌های پوست
• آزمایش ژنتیک: شناسایی جهش در ژن‌ های COL1A1 و COL1A2 با روش NGS
• تراکم ‌سنجی استخوان (DEXA): اندازه‌گیری تراکم مواد معدنی استخوان

نوع نمونه

• نمونه خون محیطی برای بررسی ژنتیکی
• در موارد خاص: بیوپسی پوست جهت بررسی سنتز کلاژن
• نمونه بزاق (در برخی کیت‌های ژنتیکی خانگی)

مقدار نمونه

• خون: ۳ تا ۵ میلی‌لیتر
• پوست: تکه کوچکی به اندازه حدود ۳-۵ میلی‌متر
• بزاق: حداقل ۲ میلی‌لیتر

شرایط نگهداری نمونه

• خون: در دمای ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد تا ۳ روز
• بیوپسی پوست: باید در محیط کشت مخصوص در دمای یخچال نگهداری شود
• بزاق: در دمای اتاق با محلول نگهدارنده مخصوص

مدت زمان جوابدهی

• تست‌های تصویر‌برداری: در همان روز
• بررسی سنتز کلاژن در فیبروبلاست‌ها: حدود ۳ تا ۴ هفته
• آزمایش ژنتیک: 2 تا 3 ماه

منابع علمی

1. Marini, J. C., Forlino, A., Bächinger, H. P., et al. (2017). “Osteogenesis Imperfecta.” Nature Reviews Disease Primers, 3, 17052.
2. Rauch, F., & Glorieux, F. H. (2004). “Osteogenesis imperfecta.” The Lancet, 363(9418), 1377–1385.
3. Forlino, A., & Marini, J. C. (2016). “Osteogenesis imperfecta.” The Lancet, 387(10028), 1657–1671.
4. Van Dijk, F. S., Sillence, D. O. (2014). “Osteogenesis imperfecta: Clinical diagnosis, nomenclature and severity assessment.” American Journal of Medical Genetics Part A, 164A(6), 1470–1481.
5. Shapiro, J. R., et al. (2013). “Osteogenesis imperfecta: Current and future treatments.” Osteoporosis International, 24(12), 2955–2961.