بیماری تی ساکس (Tay–Sachs Disease)

درباره بیماری و روش‌های تشخیص

بیماری تی ساکس یکی از اختلالات نادر و ارثی ذخیره‌ای لیزوزومی است که در نتیجه‌ی نقص در آنزیم هگزوزآمینیداز A          (Hex-A)  ایجاد می‌شود. این آنزیم نقش کلیدی در تجزیه‌ی یک نوع چربی خاص به نام GM2 ganglioside دارد که در سلول‌های عصبی تجمع می‌یابد. در بیماران مبتلا، عدم تجزیه این ماده موجب انباشت آن در نورون‌ها می‌شود و نهایتاً به تخریب پیش‌رونده‌ی مغز و سیستم عصبی مرکزی منجر می‌گردد.

تی ساکس به‌صورت اتوزومال مغلوب به ارث می‌رسد؛ یعنی هر دو والد باید ناقل ژن معیوب باشند تا احتمال ابتلای فرزند وجود داشته باشد. اگر هر دو والد ناقل باشند، در هر بارداری:

• 25% احتمال دارد فرزند مبتلا شود
• 50% احتمال دارد فرزند ناقل باشد
• 25%  احتمال دارد فرزند سالم و غیرناقل باشد

انواع بیماری

• فرم نوزادی (شایع‌ترین نوع):
  • شروع در ۳ تا ۶ ماهگی
  • کاهش تون عضلانی، از دست‌دادن مهارت‌ های حرکتی
  • واکنش بیش‌ازحد به صدا (startle reflex)
  • تشنج، نابینایی، فلج و مرگ معمولاً تا سن ۴ سالگی
• فرم نوجوانی و بزرگسالی (نادر):
  • پیشرفت کندتر
  • مشکلات حرکتی، گفتاری، روانی، و ذهنی
  • ممکن است فرد تا دهه ‌های سوم یا چهارم عمر زنده بماند

علایم بالینی

• کاهش تون عضلانی (hypotonia) و رشد کند
• واکنش اغراق ‌شده به صدا
• لکه قرمز گیلاسی در ماکولا (cherry-red spot) در معاینه چشم
• تشنج، ناتوانی در بلع، از دست دادن مهارت‌های حرکتی و ذهنی
• فلج، نابینایی و در نهایت نارسایی کامل مغزی

روش‌های تشخیص

• آزمایش آنزیمی:
• اندازه‌گیری سطح فعالیت آنزیم Hex-A در سرم، گلبول‌های سفید یا فیبروبلاست
• در بیماران مبتلا فعالیت Hex-A تقریباً صفر است
• در ناقلین فعالیت آنزیم در حد متوسط کاهش یافته است
• آزمایش ژنتیک:
• شناسایی موتاسیون‌های شایع در ژن HEXA روی کروموزوم ۱۵
• آزمایش مولکولی به‌ویژه در جمعیت‌های پرخطر (مانند یهودیان اشکنازی) پیشنهاد می‌شود
• تشخیص پیش از تولد:
• از طریق آنالیز DNA یا فعالیت آنزیمی در نمونه آمنیوسنتز یا CVS
• در خانواده‌هایی با سابقه قبلی یا ناقلان شناخته‌شده

نوع نمونه

• خون محیطی برای بررسی آنزیم یا  DNA
• مایع آمنیوتیک یا نمونه پرزهای جفتی (CVS) برای بررسی جنینی

مقدار نمونه

• ۳ تا ۵ میلی‌لیتر خون کامل EDTA
• 20 میلی‌لیتر مایع آمنیوتیک برای PND
• در ناقل‌یابی حداقل ۲ میلی‌لیتر پلاسمای تازه

شرایط نگهداری نمونه

• خون کامل: ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد تا ۷۲ ساعت
• مایع آمنیوتیک: دمای ۲۰ تا ۲۳ درجه و ارسال سریع
• نمونه‌های آنزیمی: نباید منجمد شوند، حمل سریع توصیه می‌شود

مدت زمان جوابدهی

• آزمایش آنزیمی: ۷ تا ۱۰ روز کاری
• آزمایش ژنتیکی مولکولی: ۴ تا ۶ هفته
• تشخیص پیش از تولد: 4 تا ۶ هفته

منابع علمی

1. Maegawa, G. H. B., et al. (2006). “The natural history of juvenile or subacute GM2 gangliosidosis: 21 new cases and literature review of 134 previously reported.” Pediatrics, 118(5), e1550–e1562.
2. Gravel, R. A., et al. (2001). The GM2 gangliosidoses. In: Scriver CR, Beaudet AL, Sly WS, Valle D, editors. The Metabolic and Molecular Bases of Inherited Disease. 8th ed. McGraw-Hill.
3. Kolodny, E. H., & Pastores, G. M. (2005). “Tay–Sachs Disease and Allied Disorders.” In: Rosenberg’s Molecular and Genetic Basis of Neurological and Psychiatric Disease. 4th ed.
4. National Tay-Sachs & Allied Diseases Association (NTSAD). (2024).
5. Zampieri, S., et al. (2014). “Detection of Tay-Sachs disease carriers by enzyme and DNA analysis.” Clinical Genetics, 86(5), 476–479.